Gördüğünüzde rahatsız olduğunuz şeyler vardır. Palyaçolar ve insansı robotlar gibi. Korkunç değillerdir, sadece rahatsız ederler. İşte bunun bir nedeni var, adı da tekinsiz vadi. Bu fenomenin ne olduğuna yakından bakalım.
İnsan mı, Değil mi?
Tekinsiz Vadi (Uncanny Valley) fenomeni bir nesnenin insana benzerliği ve o nesneye duyulan duygusal tepki arasındaki bağ ile ilgili bir hipotezdir. İnsanlar olarak gördüğümüz ve algıladığımız her şeyi kategorileme ihtiyacı duyarız. İnsana benzeyen, ama insan olmadığını bildiğimiz şeyleri kategorize etmekte zorlanırız. Bu da bizde tiksinti ya da korku uyandırır. Yukarıdaki şemayı ele alalım. Bir nesnenin insana benzerliği arttıkça ona aşinalığımızın da artmasını bekleriz, fakat insana benzemeye çok yaklaştığı bir alanda en dibe düştüğünü görüyoruz. Tekinsiz vadi adı da aslında buradan geliyor. 
Hayatımıza Etkisi Ne?
Son zamanlarda gittikçe daha fazla karşımıza çıkan bu kavram, gittikçe önem de kazanıyor. Robotların yaygınlaşması, yapay zekanın gittikçe hızlanan gelişimi ile robotların görünümleri ve üzerimizdeki etkisi de kafalarımızda soru işaretleri oluşturuyor. Ve konuda uzman bilim insanlarından Ayşe Saygın’a göre “Hala neden yaşandığını ve buna alışılabilir mi bilmiyoruz, ve bazıları var olduğuna inanmıyor. Bu daha anlamanın başında olduğumuz konulardan biri.”
Kökeni Nedir?
Günümüzde çok konuşulsa da terimin kökeni 1970’de robotik profesörü Masahiro Mori tarafından yazılan bir makaleye dayanıyor. Tüm bu fenomen, bu makale temelinde gelişip günümüze ulaşıyor. Masahiro bu makalede fenomeni bir örnekle açıklıyor. “Protez bir el düşünün. Bugün bazıları o kadar gelişmiş ki kırışıklıklar, damarlar, tırnaklar ve hatta parmak izleri barındırabiliyorlar. Bir ele benzese de renkleri sanki banyodan yeni çıkmış gibi pembe oluyor. Bu protezlerin bir insan formunu yakaladıklarını söyleyebiliriz. Fakat ilk görüşte gerçek zannettiğimiz şeyin bir protez olduğunu anlayınca garip hissederiz. Mesela el sıkışırsak dokusu ve soğukluğundan etkileniriz. Bu yaşandığında aşinalık hissimizi kaybederiz, ve bu yüzden protez el tekinsiz vadidedir.“
Nedeni Nedir?
Tekinsiz Vadi’nin nedenini tam olarak bilmiyoruz fakat çeşitli teoriler mevcut. Bunlardan biri zararlı mikroorganizmalardan kaçınma. Bu teoriye göre insanlar evrimleşme sürecinde cansız bedenlerin hastalık getirdiğini anladılar ve bu bedenler de zaman geçtikçe değişime uğradıklarından tam insan gibi görünmüyorlardı. Bu teori insana benzeyen ama insan olmadığını bildiğimiz cisimlerin bu korkuyu tetiklediğini savunuyor. İkinci bir teori daha önce de bahsedilen bilişsel uyuşmazlık teorisi. Bu teoriye göre insansı figürler vadide ne kadar derindeyse kategorizasyonu o kadar zordur ve kategorize edememek bizi rahatsız eder ve tiksindirir. Bunların dışında bir çok teori olsa da, hiç biri kesin değil, tıpkı Tekinsiz Vadi’deki cisimler gibi.
Kaynaklar
TZV, IEEE, Scientific American, Britannica, PubMed
